M. Szmyt (Poznan). Ze studiow nad kontaktami spoleczenstw srodkowoeuropejskich i stepowych. Relacje ludnosci kultury amfor kulistych i kultury jamowej

Kontakty spolecznosci srodkowoeuropejskich (glownie kultury amfor kulistych -КАК) i stepowych (glownie kultury jamowej - KJ) byly od dawna przedmiotem zainteresowania archeologow. Zasob odpowiednich zrodel jest jednak niewielki, a dodatkowo czesciowo moze wywolywac kontrowersje. W ujeciach syntetycznych przedstaw iono jednak nawet daleko idace interpretacje, oparte na ogolnych ocenach charakteru kultury obu spolecznosci (np. Gimbutas, 1991). Rownoczesnie problematyka ta bywa pomijana nawet w istotnych opracowaniach (np. Alekseeva, 1992). W opublikowanej niedawno pracy (Szmyt, 1999: 2000) staram sie uporzadkowac baze danych i wskazac na najbardziej adekwatne wzgledem wspolczesnej wiedzy kierunki ich interpretacji. W niniejszej pracy odniose sie do problematyki zrodloznawczej.

1. Baza zrodlowa

W literaturze przedmiotu przedstawiono pewna ilosc materialow laczonych z КАК, a znalezionych w grobach KJ (np. Subbotin, Shmagliy, 1970, 122; Yarovoy, 1979, 1984; 1985; Subbotin, 1982; 1988; Chemyakov, Toshchev, 1985; Dergachev, 1986; Beylekchi, 1992). Prezentuja one pojedyncze cechy КАК, a pochodza glownie z dorzecza Dniestru i Prutu. Czesc przedstawionych w cytowanych pracach materialow rzeczywiscie takie elementy zawiera, niektore jednak zostaly mylnie okreslone. Istnieje Ponadto niewielka ilosc zrodel, ktore klasyfikowano dotad wwprost jako КАК, nie zwracaiac uwagi na calkowicie obcv kontekst, w jakim wystapily. W zwiazku z powyzszym problematyka ta wymaga szczegolowszego rozwazenia.

Siady naw iazan do КАК w zrodlach KJ mozna podzielic na 3 grupy: (a) naczyna bliskie КАК ze wzgledu na ornamentyke lub forme, (b) siekiery krzemienne oraz j grobv skrzynkowe.

a. Naczynia takie znalezione zostaly w: Losiatynie (Ossowski. 1889. Sveshnikov. 1983.36). Camenca kurhan 445/grob7 (Kachalova, 1974.12: Sveshni; 1983. 54), Corpaci kurhan2/grob 7 (Dergache, 1982, 129; Yarovoy 1984. 44 4.1.3). Efimovka kurhan 2/grob. 14 (Dergachcv. 1986, ris. 10.4: Alekseeva, 1992. 19.4), Marculesti (Bevlekchi, 1992, ris. 3,2), Novoselitsa kurhan 19,grob 13 (Subbоtin, and col., 1995, ris. 27,12). Ocnita kurhan 3, grob 14 (Manzura and col., 1992). Orhci kurhan 1/grob 3 (Yarovoy, 1985. ns. 19.2: Dergachev, 1986, ns. 11,26, Рrimorskoe kurhan 1/grob 7 (Popandopulo, 1992, ris. 3.6), Tatarbunary grob 2 (Subbotin, 1988, ris. 2,3). Zastrzec musze, iz inne naczynia laczone niegdys z KАК (np. Subbotin, Shmagliy, 1970. 129: Chemyakov, Toshchev, 1985. 15) reprezentl tormv obce tej kulturze.

b. Krzemienne siekiery klinowate sa w KJ wielka rzadkoscia. Sposrod opublikowanvch dotad egzemplarzy tylko okaz z Camenca kurhan 444/ grob 3 (Kachalova. 1974. ris. 7,1; Sveshnikov. 1983, tabl. XXIII,2),a takze byу moze z Roscama kurhan 1/ grob 13 (Dergachev. 1986. 55) reprczentuia formy odpowiadajace КАК.

c. Trzeci z rozpatrywanych elementow to grobowce w formie skrzyni kamiennej Przeglad licznej literatury zrodlowej wylonil jedynie trzy przypadki, ktore hipotetyeznie moga wiazac sie z tradycja КАК. Sa to dwa obiekty z dorzecza dolnego Dniestni-Tatarbunarv grob 2 (Subbotin. 1988) i Sanzhevka kurhan l/grob 1 (Alekseeva. 1992, ris. 4.6) oraz jeden grobowiec z dorzecza Molochny - Akkemien I kurhan II/grob 14 (Hausler, 1974. Taf. 64 ).

Podsumow ujac, cechy КАК rejestrowane sa w kontekscie „klasycznej" (Losiatyn) i - glownie - poznej KJ (wiekszosc stanowisk z dorzecza Dniestru i Prutu), na obszara siegajacym od lewobrzeza dolnego Dniepru na wschodzie po ujscie Dniestru i Pnmi na zachodzie Naiw leksze ich nagromadzenie cechuje przv tym polnocno-zachodnit Nadczamomorze (zwlaszcza dorzecze Dniestru i Prutu).

2. Relacje przestrzenne

Obszary zasiedlane przez ludnosc KJ oraz КАК zasadniczo sie wykluczaja, nа cе wskazuja najnowsze opracowania kartograficzne (Dergachev, 1998, ris. 19; Davna istoriya. 1997. karta 10). Istnieja jednak dwa obszary lasostepu, w ktorych rejestrowane sa "czyste" materialy obu kultur: fragment srodkowego Naddnieprza (od dorzecza rzeki Ros na poludniu po ujscie Desny na polnocy) oraz miedzyrzecze Prutu i Sereta.

Wskazana czesc srodkowego Naddnieprza byla incydentalnie wykorzystywana przez ludnosc КАК, o czym swiadczy np. grob z Kaneva oraz obozowisko w Nikolskaya Slobodka (Sveshnikov. 1983). Z КАК mozna tez laczyc znaleziska siekiу i dlut krzemiennych z Doslidmtskoye. Tetviv i in. (Szmyt, 1999) Wystepujace na tym samym obszarze obiekty KJ reprezentuja zarowno "klasyczne" jak i pozne stadium tei kultury (Klochko. 1999). Pochodzi stad m.in. wspominane juz wyzej stanowiskoi wyraznie synkretycznym charakterze, a mianowicie grob z Losiatyna, laczacy reguli obrzedowosci pogrzebowej KJ (forma pochowku i grobu) oraz КАК (forma ornamentyka, a nawet technologia naczynia zlozonego w grobie).

Z kolei w miedzyrzeczu Prutu i Seretu miescilo sie jedno z wiekszych skupisk osadniczych КАК (tzw. podgrupa serecka - Szmyt, 1999). Natomiast penetracja tego terenu przez spolecznosci KJ miala raczej charakter incydentalny (Dergachev, 1986, ris 1). Z omawianego rejonu nie znamy zrodel spajajacych obie tradycje. Byc moze zatem ludnosc KJ pojawila sie tu juz po zaniku osadnictwa КАК. Inaczej rysuie sie sytuacja po wschodniej stronie Prutu, scislej: w miedzyrzeczu Prutu i Dniestru Tu wlasnie rejestrowane sa groby KJ, zawierajace pewne elementy КАК, ktore odnaleze mozna w wytworczosci ceramicznej oraz krzemieniarskiej. Najdalsze z tych sladow siegaja lewobrzeza srodkowego Dniestru. Zestawienie informacji z wymienionych rejonow wskazuje, ze najprawdopodobniej osadnictwo obu kultur bylo sobie przynajmniej czesciowo wspolczesne. Linia je rozgraniczajaca biegla wzdluz Prutu i srodkowego Dniestru, oddzielajac skupisko osadnicze КАК, usytuowane na zachod od Prutu, od lezacych po jego wschodniej stronie terenow KJ.

Konkludujac, bezposrednie kontakty laczyly spolecznosci КАК i KJ co najmniej w dwoch rejonach lasostepu: w prawobrzeznym srodkowym Naddnieprzu oraz w miedzyrzeczu srodkowego Prutu i Dniestru. W obu przypadkach owocowaly one uksztahowaniem sie raczej krotkotrwalych struktur synkretycznych, ktorych konkretna forma byla zroznicowana (wyrazniejszy udzial КАК w srodkowym Naddnieprzu, znacznie zas mniejszy - nad Dniestrem).

Natomiast w srodowisku stepowej KJ cechy КАК rozpoznano nad dolnym Dniestrem, dolnym Dnieprem i Samara. Znajdujace sie tu stanowiska repiezentuja "klasyczny", a przede wszystkim pozny etap KJ. Cechy КАК nie posiadaja w tych przypadkach tak spektakularnych form, na jakie zwracalam uwage przy okazji lasostepowej KJ. Rejestrowane np. na stanowiskach stepowych naczynia prezentuja zazwyczaj mniej czy bardziej wieme stany przeksztalcen w stosunku do "amforowych" pierwowzorow. Rownoczesnie jednak wlasnie w tej strefie wystepuja zblizone do КАК typy grobow skrzynkowych, ktorych dotad nie rozpoznano na obszarach lasostepowych. Wydaje sie, ze kontakty z КАК utrzymywane byly za posrednictwem lasostepowych ugrupowan KJ. Nie sposob takze wykluczyc posredniego przekazu tradycji via spolecznosci eneolityczne (Szmyt, 1999).

Przypis: Praca napisana w trakcie pobytu na Otto-Friedrich-Universitat w Bambergu, fundowanego przez Alexander von Humboldt - Stiftung. Za wszechstronna pomoc dziekuje P. prof. dr. habil. Johannesowi Mullerowi.

Literatura

Alekseeva I.L., 1992 - Kurgany epokhi paleometalla v severo-zapadnom Prichernomore //Kiev

Beylekchi V.S., 1992 - Raskopki kurgana 3 u s. Merkuleshli // Arkheologicheskie
issledovaniva v Moldove v 1986 g., Kishinev

Chernvakov I.Т., Toshchev C.N., 1985 - Kultueno-khronologicheskie osobennosti kurgannykh pogrebeniy epokhi bronzy nizhnego Dunaya // In: Novye materyaly po arkheologii Severo-Zapadnogo Prichernomorya, Kiev

Davna istoriya, 1997 - Davna istoriva Ukraini. I. Pervisne suspilstvo //Kyiv

Dergachev V.A., 1982 - Materyaly raskopok arkheologicheskoy ekspeditsii na Srednem
Prute (1975-1976 gg.) //Kishinev

Dergachev V.A., 1986 - Moldavya i sosednie territorii v epokhu bronzv //Kishinev

Dergachev V.A., 1998 - Kulturelle und historische Entwicklungen im Raum zwischen Karpaten und Dnepr. Zu den Beziehungen zwischen fruhen Gesselschaften, im nordlichen Sudost-und Osteuropa // In: B. Hansel. J. Machnik (Hrsg) Das Karpatenbecken und die Osteuropaische Steppe. Nomadenbewegungen und Kulturaustausch in den vorchristlichen Metallzeiten (4000-500 v. Chr) Munchen-Rahden/Westf.

Gimbutas M., 1991 - The Civilization of the Goddess. The World of Old Europe // San Francisco

Hausler A., 1974- Die Graber der alteren Ockergrabkultur zwischen Ural und Dnepr //Berlin

Kachalova N.K., 1974 - Ermitazhnava kollektsiya N.E. Brandenburga. Epokha bronzy // SAI V4-12. M.

Klochko V.I., 1999 - Radiocarbon Chronology of the Early and Middle Bronze Age in the Middle Dnieper Region. The Myronivka Barrows,/BPS. 7

Manzura I.V. and cjl., 1992- Klochko E. O., Savva E.N. - Kamenskie kurgany //Kishinev

Ossowski G., 1889 - Materialy do paleoetnologii kurhanow ukrainskich // Zbiar wiadomosci do antropologii krajowej, 13

Popandopulo Z.H. 1992 - Pervomayskiy kurganniy mogilnik u s. Primorskoe // In: Drevnosti stepnego Prichernomorya i Kryma. 3

Subbotin L.V., 1982 - Dva kurgana epokhi bronzy v biigo-dnestrovskom mezhdureche // In: Arkheologicheskie pamyatniki Severo-Zapadnogo Prichernomorya, Odessa

Subbotin L.V. 1988 - Megaliticheskoe pogrebenie u s. Tatarbunary // In: Novye pamyatniki yamnoy kultury stepnoy zony Ukrainy, Kiev

Subbotin L.V. and col., 1995 - Ostroverkhov A.S., Dzigovskiy A.N. - Arkheologicheskie drevnosti Budzhaka // Odessa

Subbotin L.V,, Shmagliy N.M., 1970 - Bolgradskiн kulturniy mogilnik//In: Materyaly po arkheologii severnogo Prichernomorya, 6. Odessa

Sveshnikov I.К. 1983 - Kultura sharovidnykh amfor //SAI VI-27. M.

Szmyt M., 1999 - Between West and East. People of the Globular Amphora Culture in Eastern Europe: 2950-2350 ВС// BPS 8. Poznan

Szmyt M. 2000 - In the Far Reaches of Two Worlds. On the studv of contacts between the societies of the Globular Amphora and Yamnaya cultures //In: S. Kadrow (ed.) A Turning of Ages. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Anniversary, Krakow

Yarovoy E.V. 1979 - Nakhodki sharovidnykh amfor v Moldavii //In: Problemy epokhy bronzy yuga Vostochnoy Evropy, 35. Donetsk

Yarovoj E.V. 1984 - Pogrbalniy obryad nekotorikh skotovodcheskikh plemen srednego Pruta //In: Kurgany v zonakh novostroyek Moldavii. Kishinev

Yarovoj E.V. 1985 - Drevneyshie skotovodcheskie plemena Yugo-Zapada SSSR, Kishinev